Tăng cường bảo hộ quyền tác giả trong cơ sở giáo dục đại học, thực trạng, chính sách và giải pháp
Trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa giáo dục, việc bảo hộ quyền tác giả tại các cơ sở giáo dục đại học đang trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm đảm bảo quyền lợi chính đáng của giảng viên, nhà nghiên cứu và duy trì chuẩn mực học thuật. Tuy nhiên, tình trạng xâm phạm quyền tác giả đang đặt ra nhiều thách thức đối với môi trường học thuật. Xuất phát từ vai trò là thành viên trong mạng lưới các trường đại học và viện nghiên cứu hoạt động liên quan đến sở hữu trí tuệ, Nhà trường chia sẻ góc nhìn thực tiễn, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường năng lực quản trị tài sản trí tuệ, bảo vệ quyền lợi của giảng viên, nhà nghiên cứu và xây dựng môi trường học thuật liêm chính, minh bạch, bền vững.
I. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập quốc tế sâu rộng, các cơ sở giáo dục đại học không chỉ là nơi đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao mà còn là trung tâm sản xuất và phổ biến tri thức. Hoạt động giảng dạy, nghiên cứu khoa học trong các trường đại học tạo ra một lượng lớn sản phẩm trí tuệ dưới dạng bài giảng, giáo trình, sách chuyên khảo, công trình nghiên cứu, dữ liệu số…Đây là các đối tượng của quyền tác giả theo quy định của pháp luật sở hữu trí tuệ.
Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy quyền tác giả trong môi trường giáo dục đại học đang bị xâm phạm ở mức độ đáng lo ngại, từ việc sao chép giáo trình, sử dụng trái phép bài giảng, đến việc khai thác các công trình nghiên cứu mà không xin phép hoặc không ghi nhận tác giả. Điều này không chỉ gây thiệt hại cho cá nhân tác giả mà còn ảnh hưởng đến môi trường học thuật trung thực, sáng tạo và phát triển bền vững của giáo dục đại học. Do đó, việc bảo vệ hiệu quả quyền này cần đến sự vào cuộc đồng bộ từ thể chế chính sách, các cơ quan quản lý, các cơ sở giáo dục, các tác giả và đặc biệt là chính những người đọc.
II. Thực trạng bảo hộ quyền tác giả trong cơ sở giáo dục đại học hiện nay
Một số vấn đề phổ biến có thể kể đến:
1) Xâm phạm quyền tác giả diễn ra âm thầm nhưng phổ biến: Giáo trình, bài giảng của giảng viên bị sao chép và sử dụng trái phép bởi các đơn vị khác hoặc thậm chí bởi chính các đồng nghiệp. Một số bài nghiên cứu bị trích dẫn mà không ghi nguồn, hoặc bị chỉnh sửa nội dung làm sai lệch ý tưởng gốc.
2) Ý thức của người học và cả một bộ phận giảng viên còn thấp: Việc sử dụng tài liệu học tập mà không xin phép, không ghi rõ nguồn trích dẫn diễn ra phổ biến, đặc biệt trong môi trường trực tuyến.
3) Tác giả chưa chủ động đăng ký quyền hoặc khẳng định quyền: Nhiều giảng viên chưa thực hiện đăng ký quyền tác giả cho các sản phẩm trí tuệ của mình, dù pháp luật cho phép và khuyến khích thực hiện điều này để đảm bảo bằng chứng pháp lý trong trường hợp tranh chấp...
III. Hành lang pháp lý hiện nay
Việt Nam đã xây dựng hệ thống pháp luật khá đầy đủ và phù hợp với thông lệ quốc tế về quyền tác giả, bao gồm:
1) Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung năm 2009, 2019 và 2022 (Điều 14, Luật Sở hữu trí tuệ 2022), quy định rõ quyền tác giả được xác lập ngay khi tác phẩm được sáng tạo mà không cần đăng ký, nhưng việc đăng ký quyền tác giả sẽ giúp chứng minh quyền sở hữu và bảo vệ quyền lợi trong trường hợp xảy ra tranh chấp. Luật này còn mở rộng các quyền của tác giả, bao gồm quyền nhân thân và quyền tài sản (Điều 20, Điều 25, Điều 28, Luật Sở hữu trí tuệ 2022).
2) Nghị định số 17/2023/NĐ-CP ngày 12 tháng 3 năm 2023 hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả, quyền liên quan, bao gồm quy định chi tiết về thủ tục đăng ký quyền tác giả, cách thức xử lý vi phạm, và mức độ xử lý hành chính khi có hành vi xâm phạm quyền tác giả.
3) Bộ luật Dân sự 2015 (Điều 8, Điều 9) với các quy định liên quan đến bảo vệ quyền dân sự, trong đó có quyền tác giả. Các quy định này hỗ trợ tác giả khi có tranh chấp về quyền lợi tác giả, đồng thời quy định rõ về quyền bảo vệ danh dự và quyền lợi hợp pháp của tác giả.
4) Luật Giáo dục đại học (Điều 12, Luật Giáo dục đại học 2012 và sửa đổi bổ sung năm 2018) và các văn bản hướng dẫn, nhấn mạnh trách nhiệm của cơ sở giáo dục trong việc bảo vệ sản phẩm học thuật và quyền lợi của giảng viên, người học. Cụ thể, các cơ sở giáo dục đại học cần có các biện pháp bảo vệ quyền tác giả, đảm bảo rằng tài sản trí tuệ của giảng viên và sinh viên được bảo vệ và không bị xâm phạm.
5) Các cơ sở giáo dục đại học: Một số trường đại học đã ban hành quy chế quản trị tài sản trí tuệ của trường...
IV. Giải pháp tăng cường bảo hộ quyền tác giả: Trách nhiệm từ phía tác giả
Trong bối cảnh pháp luật đã tương đối đầy đủ, các tác giả - giảng viên, nhà nghiên cứu - đóng vai trò trung tâm trong việc bảo vệ và khai thác quyền tác giả. Một số giải pháp cụ thể có thể kể đến:
1) Nâng cao nhận thức và hiểu biết pháp lý của tác giả
Tác giả cần được tập huấn thường xuyên về quyền tác giả, đặc biệt là về quyền nhân thân, quyền tài sản, cơ chế chuyển giao và xử lý xâm phạm quyền. Việc hiểu đúng luật là điều kiện tiên quyết để tự bảo vệ quyền lợi của mình. Đặc biệt, giảng viên cần nắm vững các quy định trong Luật Sở hữu trí tuệ 2022, Nghị định số 17/2023/NĐ-CP, để có thể bảo vệ quyền lợi của mình khi có hành vi xâm phạm.
2) Chủ động đăng ký quyền tác giả
Dù quyền tác giả được xác lập ngay khi tác phẩm được sáng tạo (Điều 14, Luật Sở hữu trí tuệ), việc đăng ký quyền vẫn mang lại giá trị pháp lý vững chắc và dễ dàng bảo vệ khi có tranh chấp. Tác giả nên chủ động đăng ký quyền tác giả đối với các sản phẩm trí tuệ như giáo trình, bài giảng, sách chuyên khảo, phần mềm học thuật để có bằng chứng pháp lý rõ ràng trong trường hợp cần thiết. Việc đăng ký này không chỉ bảo vệ quyền lợi của tác giả mà còn giúp làm minh bạch quyền sở hữu tài sản trí tuệ, từ đó tạo môi trường học thuật công bằng hơn.
3) Ghi nhận quyền tác giả đầy đủ trong hoạt động học thuật
Tác giả cần yêu cầu việc trích dẫn đúng quy định trong các công trình học thuật và giáo trình nội bộ. Cũng như trong các sản phẩm học thuật của mình, tác giả nên chủ động ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ, không chỉ để bảo vệ bản thân mà còn tạo ra thói quen tôn trọng quyền tác giả trong cộng đồng học thuật. Việc ghi nhận đầy đủ các tác giả và nguồn gốc tài liệu sẽ góp phần nâng cao nhận thức về quyền sở hữu trí tuệ và hạn chế việc xâm phạm quyền tác giả.
4) Sử dụng công nghệ để bảo vệ tác phẩm
Tác giả có thể ứng dụng các công nghệ hiện đại như watermark, phần mềm chống đạo văn, và các công cụ theo dõi trực tuyến để giám sát việc sử dụng tác phẩm của mình. Trong môi trường số, các công cụ này là biện pháp hữu hiệu để phòng ngừa và phát hiện hành vi xâm phạm. Cơ sở giáo dục đại học cũng có thể hỗ trợ giảng viên trong việc áp dụng công nghệ để bảo vệ quyền lợi của mình và đảm bảo rằng các sản phẩm học thuật không bị sao chép trái phép.
5) Ký kết hợp đồng rõ ràng khi công bố, chuyển giao
Các thỏa thuận về quyền tác giả cần được ghi rõ trong hợp đồng giữa tác giả và các đơn vị hợp tác, chẳng hạn như trường học, nhà xuất bản, hoặc các tổ chức nghiên cứu. Hợp đồng này phải xác định rõ quyền, nghĩa vụ của các bên liên quan trong việc bảo vệ quyền lợi tác giả, quyền tài sản trí tuệ. Điều này giúp giảm thiểu rủi ro tranh chấp và đảm bảo rằng các quyền lợi của tác giả được bảo vệ một cách hợp pháp và minh bạch...
V. Giải pháp tăng cường bảo hộ quyền tác giả: Trách nhiệm từ phía người đọc
Bảo vệ quyền tác giả không chỉ là trách nhiệm của tác giả mà còn là của người đọc, người sử dụng các sản phẩm học thuật trong cơ sở giáo dục đại học. Người đọc, bao gồm giảng viên, sinh viên và các nghiên cứu sinh, có vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ quyền tác giả và xây dựng môi trường học thuật trung thực và sáng tạo. Một số giải pháp cụ thể đối với người đọc có thể kể đến:
1) Tôn trọng và tuân thủ quyền tác giả
Người đọc cần nâng cao ý thức về quyền tác giả và tự giác tuân thủ các quy định về sử dụng tài liệu học thuật. Việc sao chép, trích dẫn các công trình nghiên cứu, bài giảng, giáo trình, tài liệu học tập cần phải ghi rõ nguồn gốc và tôn trọng quyền lợi của tác giả, đúng như yêu cầu của Điều 25, Luật Sở hữu trí tuệ 2022 về quyền sử dụng tác phẩm đã được cấp quyền tác giả.
2) Khuyến khích việc trích dẫn đúng nguồn
Người đọc, đặc biệt là giảng viên và sinh viên, cần thực hiện việc trích dẫn đúng các tài liệu học thuật mà mình sử dụng. Trích dẫn một cách chính xác và rõ ràng không chỉ là nghĩa vụ pháp lý mà còn là hành động thể hiện sự tôn trọng đối với tác giả và công trình của họ. Điều này giúp giảm thiểu tình trạng đạo văn và tăng cường sự minh bạch trong nghiên cứu, học tập.
3) Chủ động sử dụng tài liệu hợp pháp
Người đọc cần sử dụng các tài liệu học thuật thông qua các kênh hợp pháp, chẳng hạn như từ các thư viện của trường, các nhà xuất bản có bản quyền, và các nền tảng chia sẻ tài liệu học thuật có giấy phép hợp pháp. Việc sử dụng tài liệu không rõ nguồn gốc hoặc tài liệu vi phạm bản quyền không chỉ là hành vi xâm phạm quyền tác giả mà còn làm ảnh hưởng đến tính minh bạch và sự phát triển bền vững của môi trường học thuật.
4) Báo cáo hành vi xâm phạm quyền tác giả
Người đọc trong môi trường học thuật cũng có thể đóng góp vào việc bảo vệ quyền tác giả bằng cách chủ động báo cáo các hành vi xâm phạm quyền tác giả. Khi phát hiện hành vi sao chép trái phép, đạo văn hoặc sử dụng tài liệu mà không có sự đồng ý của tác giả, người đọc nên thông báo cho các cơ quan chức năng hoặc nhà trường để xử lý. Việc này giúp tăng cường tính răn đe đối với những hành vi vi phạm và bảo vệ quyền lợi của các tác giả.
5) Tham gia các chương trình tập huấn về quyền tác giả
Người đọc, bao gồm giảng viên và sinh viên, có thể tham gia các chương trình tập huấn về các quy định pháp lý và trách nhiệm của mình trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, khóa học nâng cao nhận thức về quyền tác giả...
Kết luận
Trong bối cảnh giáo dục đại học đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng đổi mới, sáng tạo và hội nhập quốc tế, việc bảo hộ quyền tác giả trở thành yêu cầu tất yếu để bảo vệ thành quả trí tuệ, duy trì môi trường học thuật trung thực và thúc đẩy sự phát triển bền vững. Việt Nam đã có một hành lang pháp lý tương đối đầy đủ, cập nhật và phù hợp với chuẩn mực quốc tế thông qua Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2022 và các văn bản hướng dẫn thi hành như Nghị định số 17/2023/NĐ-CP.
Tuy nhiên, hiệu quả bảo hộ quyền tác giả trong các cơ sở giáo dục đại học vẫn còn phụ thuộc rất lớn vào nhận thức, ý thức và hành động từ cả hai phía: tác giả và người đọc. Các tác giả - đặc biệt là giảng viên, nhà nghiên cứu - cần chủ động bảo vệ sản phẩm trí tuệ của mình thông qua việc đăng ký quyền tác giả, sử dụng công nghệ bảo vệ tác phẩm và ký kết hợp đồng rõ ràng khi chia sẻ tri thức. Trong khi đó, người đọc - bao gồm sinh viên, giảng viên, nghiên cứu sinh - phải có trách nhiệm tôn trọng quyền tác giả, sử dụng tài liệu hợp pháp, trích dẫn đúng quy định và chủ động phát hiện, báo cáo hành vi vi phạm.
Chỉ khi có sự phối hợp đồng bộ giữa pháp luật, cơ sở giáo dục và từng cá nhân trong cộng đồng học thuật, quyền tác giả mới được bảo vệ hiệu quả, từ đó góp phần xây dựng một nền giáo dục đại học trung thực, sáng tạo và phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.
24-04-2025
